Η επίθεση της Ιταλίας και η κήρυξη του ελληνοϊταλικού πολέμου στις 28 Οκτωβρίου του 1940 σήμανε την είσοδο της Ελλάδας στον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Οι Έλληνες κλήθηκαν στα όπλα και επιστρατεύτηκαν στον κοινό αγώνα και ανάμεσά τους ήταν και χιλιάδες Εβραίοι. Τουλάχιστον 450 Εβραίοι της Θεσσαλονίκης έχασαν τη ζωή τους, ενώ ανάμεσα στους πρώτους Έλληνες αξιωματικούς που έπεσαν μαχόμενοι στο ελληνοαλβανικό μέτωπο ήταν ο αντισυνταγματάρχης Μαρδοχαίος Φριζής, Εβραίος από την Χαλκίδα.
Η γερμανική εισβολή στις 6 Απριλίου του 1941 έφερε σε εξαιρετικά δυσχερή θέση τις ελληνικές δυνάμεις, οι οποίες δέχτηκαν διπλή ουσιαστικά επίθεση. Η ανωτερότητα των γερμανικών δυνάμεων φάνηκε αμέσως με την κατάρρευση της ελληνικής άμυνας και τη γρήγορη προέλαση της Βέρμαχτ στο ελληνικό έδαφος.
Η είσοδος των γερμανικών στρατευμάτων στις 9 Απριλίου του 1941 στη Θεσσαλονίκη σήμανε και την αρχή της Κατοχής για την πόλη.
Η τριπλή κατοχή (Γερμανία, Ιταλία, Βουλγαρία) συνοδεύτηκε από εκτεταμένη λεηλασία των φυσικών και οικονομικών πόρων της χώρας, ενώ οι κατακτητές και από τις τρεις χώρες επέδειξαν ιδιαίτερη σκληρότητα έναντι του ελληνικού λαού. Ο ναυτικός αποκλεισμός της ελληνικής επικράτειας, ο εφοδιασμός των κατοχικών δυνάμεων από τους εγχώριους πόρους και η ταχύτατη έλλειψη βασικών αγαθών, σε συνδυασμό με τη μαύρη αγορά, έφεραν τη χώρα σε τραγική κατάσταση και τα αστικά κέντρα σε επίπεδο λιμοκτονίας. Χιλιάδες άνθρωποι πέθαναν στις μεγάλες πόλεις και κάθε μέρα τα καρότσια των δήμων μάζευαν νεκρούς από τα πεζοδρόμια.
Η πείνα και η γενικευμένη φτώχεια χτύπησαν ταχύτατα τα ασθενέστερα οικονομικά στρώματα. Στη Θεσσαλονίκη και στις δυτικές περιοχές, όπου ζούσαν αρκετοί Εβραίοι, η πείνα θέριζε. Οι γειτονιές της Ξηροκρήνης, του Ρεζή Βαρδάρ, της Στασιόν Τσίκα και του Τενεκέ Μαχαλά χτυπήθηκαν ιδιαίτερα, με εκατοντάδες καταγεγραμμένους θανάτους Εβραίων κατοίκων.
Η φτωχογειτονιά του Τενεκέ Μαχαλά την δεκαετία του 1930
Η έλευση των ναζί στην Ελλάδα δημιούργησε έντονες ανησυχίες στις εβραϊκές κοινότητες, οι οποίες γνώριζαν τη σκληρότητα με την οποία αντιμετωπίζονταν οι Εβραίοι στην Γερμανία και τις χώρες που κατελάμβαναν, αλλά χωρίς ακόμα να έχουν αντιληφθεί τα φριχτά εγκλήματα που διαπράττονταν μαζικά στην ανατολική Ευρώπη.
Η αυθαίρετη συμπεριφορά έγινε αμέσως φανερή, όταν μόλις δέκα ημέρες μετά την είσοδο των Γερμανών στη Θεσσαλονίκη κατέφθασε το Κομάντο Ρόζενμπεργκ, μια ειδική ναζιστική ομάδα, επιφορτισμένη με το έργο της λεηλασίας των εβραϊκών κοινοτήτων ανά την Ευρώπη και τη διαρπαγή πολύτιμων πολιτιστικών κειμηλίων και θησαυρών των Εβραίων. Η μακραίωνη σεφαραδίτικη παρουσία στη Θεσσαλονίκη τέθηκε στο στόχαστρο των ναζί, οι οποίοι άρπαξαν τα αρχεία της κοινότητας και λεηλάτησαν τους θρησκευτικούς και πολιτιστικούς θησαυρούς της.
Μετά τις πρώτες εβδομάδες έντασης με την κατάληψη της χώρας, η κατάσταση ομαλοποιήθηκε σχετικά και οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης θεώρησαν ότι δεν κινδυνεύουν άμεσα. Παρ’ όλα αυτά, σε αρκετές περιπτώσεις γίνονταν φανερές οι διακρίσεις σε βάρος των Εβραίων με τις επιτάξεις των σπιτιών και των επιχειρήσεων τους.
Οι πραγματικές προθέσεις των Γερμανών αποκαλύφθηκαν τον Ιούλιο του 1942. Η ανάγκη εκτέλεσης εργασιών για λογαριασμό των κατοχικών δυνάμεων και η πρόθεση κλήσης για καταναγκαστική εργασία Ελλήνων πολιτών πυροδότησαν μεγάλη ένταση. Με την προτροπή του ελεγχόμενου φιλοναζιστικού τύπου της Θεσσαλονίκης (Νέα Ευρώπη, Απογευματινή), οι ελληνικές αρμόδιες αρχές πρότειναν να κληθούν Εβραίοι και όχι χριστιανοί για τα καταναγκαστικά έργα.
Τα γεγονότα που συνέβησαν το «Μαύρο Σάββατο», στις 11 Ιουλίου 1942, σηματοδοτούν την αρχή του τέλους για τη μακραίωνη εβραϊκή παρουσία στη Θεσσαλονίκη. Κάτω από έναν καυτό ήλιο, χωρίς νερό και τροφή, χιλιάδες Θεσσαλονικείς Εβραίοι ταλαιπωρήθηκαν και ταπεινώθηκαν επί ώρες από Γερμανούς στρατιώτες. Οι φωτογραφίες αποδεικνύουν τις συνθήκες και τον εξευτελισμό των Εβραίων με τις ομαδικές προσταγές για αναγκαστική «γυμναστική». Αμέσως μετά την προσωρινή λήξη του δραματικού επεισοδίου, οι περισσότεροι Εβραίοι εστάλησαν για καταναγκαστικά έργα στην περιφέρεια της Θεσσαλονίκης.
Το Μαύρο Σάββατο στις 11 Ιουλίου 1942 στην Πλατεία Ελευθερίας
Οι απάνθρωπες συνθήκες διαβίωσης και η έλλειψη τροφής οδήγησαν στο χρονικό διάστημα της καταναγκαστικής εργασίας δεκάδες Εβραίους στον θάνατο. Στο τέλος η εβραϊκή κοινότητα αναγκάστηκε να πληρώσει το ιλιγγιώδες ποσό των 2 δισεκατομμυρίων δραχμών ως λύτρα για να εξαγοράσει την προσωρινή, όπως αποδείχτηκε, ελευθερία τους από τα καταναγκαστικά έργα. Η καταβολή των λύτρων συμπληρώθηκε από την απαλλοτρίωση του εβραϊκού νεκροταφείου και την απόδοσή του στον δήμο Θεσσαλονίκης, έναντι του υπόλοιπου ποσού που απαιτούσαν οι Γερμανοί και αδυνατούσε να συγκεντρώσει η εβραϊκή κοινότητα
Ο εκτοπισμός
Η έλευση κλιμακίου των SS με επικεφαλής τους Ντίτερ Βισλιτσένυ και Αλόις Μπρούνερ επέφερε και την άμεση εφαρμογή των αντιεβραϊκών μέτρων. Όλες τις διαταγές που αφορούσαν τα φυλετικά μέτρα υπέγραφε ο στρατιωτικός διοικητικός σύμβουλος Μαξιμίλιαν Μέρτεν αναδεικνύοντας με αυτό τον τρόπο τον κεντρικό ρόλο που είχε στον διωγμό των Εβραίων. Οι διαταγές που εκδόθηκαν από τον Βισλιτσένυ σε αυτό το διάστημα ουσιαστικά αποτελούν διευκρινιστικές παρεμβάσεις στις διαταγές του Μέρτεν.
Οι Εβραίοι ανάμεσα στα άλλα, καλούνταν να φέρουν ευκρινώς κίτρινο αστέρι στα ρούχα τους, να μην κυκλοφορούν σε κεντρικούς δρόμους και μετά την δύση του ήλιου, να περιοριστούν σε συγκεκριμένες περιοχές – γκέτο και να παραδώσουν ραδιόφωνα και συσκευές τηλεφώνων. Στην διαταγή που εκδόθηκε στις 13 Φεβρουαρίου 1943 από τον Μέρτεν προβλεπόταν πως όποιος Εβραίος βρισκόταν μακριά από τον χώρο που είχε δηλώσει ως κατοικία του θα εκτελείτο επιτόπου.
Η άφιξη στο Άουσβιτς και η διαδικασία διαλογής για τα κρεματόρια
Με αφετηρία την Δευτέρα 15 Μαρτίου 1943 και με συνολικά 19 αποστολές υπό δραματικές συνθήκες, εκτοπίστηκαν συνολικά 46.061 Εβραίοι στο στρατόπεδο θανάτου Άουσβιτς-Μπίρκεναου. Ολοκληρώθηκε με αυτό τον τρόπο το ξεκλήρισμα της μεγαλύτερης εβραϊκής κοινότητας των Βαλκανίων.
Λιγότεροι από 2.000 Εβραίοι απέμειναν ζωντανοί μετά το τέλος του πολέμου.