Η αρχική διάνοιξη της οδού Βενιζέλου έγινε στα χρόνια της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και συγκεκριμένα την περίοδο 1867-1870 όταν κατεδαφίστηκε το παράλιο τείχος που έκλεινε την πρόσβαση στη θάλασσα. 

Η Σαμπρή Πασά, όπως αρχικά ονομάστηκε η οδός Βενιζέλου προς τιμήν του μεταρρυθμιστή βαλή της εποχής ένωσε το Κονάκι, το Διοικητήριο της πόλης, με την προκυμαία και είχε μήκος περίπου 1,5 χιλιόμετρο.

Η οδός σταδιακά έγινε ο πυρήνας του εμπορικού κέντρου της πόλης και καθώς δημιουργήθηκε την ίδια περίπου εποχή και η Πλατεία Ελευθερίας, τότε Πλατεία Ολύμπου με περιορισμένη έκταση, έδωσε την ευκαιρία σε δεκάδες επιχειρήσεις να δραστηριοποιηθούν στην πέριξ περιοχή. Ένας μεγάλος αριθμός καταστημάτων και επιχειρήσεων ανήκε σε εβραίους εμπόρους.

Αρχή της Βενιζέλου από το λιμάνι

 

Με το ξενοδοχείο Όλυμπος και την ομώνυμη μπυραρία στο ισόγειο στην αρχή της οδού Βενιζέλου από την παραλιακή οδό Νίκης, πριν διαπλατυνθεί η πλατεία Ελευθερίας, με το Μέγαρο Στάιν, με την χαρακτηριστική σφαίρα να δεσπόζει στα δεξιά, η κάτωθεν της Τσιμισκή πλευρά της Βενιζέλου έγινε το κοσμοπολίτικο κέντρο της Θεσσαλονίκης. 

 

Ξενοδοχείο Όλυμπος από την θάλασσα

 

Η ονοματοθεσία της οδού ως Βενιζέλου έγινε με την απελευθέρωση της πόλης το 1912 και την ενσωμάτωση των νέων εδαφών στην ελληνική επικράτεια. 

Η μεγάλη πυρκαγιά του 1917 κατέστρεψε μεγάλο μέρος των κτιρίων του κέντρου της Θεσσαλονίκης, όπως και το Ξενοδοχείο Όλυμπος. Με το νέο σχέδιο η πλατεία Ελευθερίας μεγάλωσε και η οδός Βενιζέλου κυριάρχησε ως  το εμπορικό τοπόσημο του κέντρου.

 

 

Τσιμισκή με Βενιζέλου με το τραμ

 

Η περίοδος του Μεσοπολέμου

Με τον ανασχεδιασμό που προέκυψε μετά την πυρκαγιά του 1917 η οδός Βενιζέλου και οι πέριξ δρόμοι απέκτησαν κυρίως εμπορικό χαρακτήρα με τη δημιουργία οικοδομών που διέθεταν καταστήματα, γραφεία και βιοτεχνικούς χώρους. 

Η δημοπρασία των νέων οικοπέδων της Βενιζέλου με βάση το Σχέδιο Εμπράρ και τη μορφή που έλαβε τελικά έφεραν την οδό στην υψηλότερη κατηγορία αξιών. Παρά το γεγονός ότι η πυρκαγιά οδήγησε σε έξοδο από το κέντρο της πόλης χιλιάδων Εβραίων, στα μισά σχεδόν νέα οικόπεδα της Βενιζέλου πλειοδότησαν Εβραίοι επιχειρηματίες και η Ισραηλιτική Κοινότητα Θεσσαλονίκης.

Σύμφωνα με ερευνητικό πρόγραμμα που εκπόνησε το Εβραϊκό Μουσείο Θεσσαλονίκης αρκετά από τα κτίρια του Μεσοπολέμου ανήκαν σε εβραϊκές οικογένειες (http://www.salonikajewisharchitecture.com/).  

Παρόλη την μακρόχρονη εβραϊκή παρουσία στο εμπορικό κέντρο της πόλης, έγινε σταδιακά φανερή η υποχώρηση του εβραϊκού στοιχείου στον οικονομικό τομέα και η ενίσχυση των Ελλήνων χριστιανών επιχειρηματιών. Μια σειρά μέτρων, όπως η καθιέρωση της υποχρεωτικής αργίας της Κυριακής, δημιούργησε προβλήματα στην εβραϊκή επιχειρηματικότητα, αφού η εβραϊκή ημέρα ανάπαυσης ήταν το Σάββατο. 

 

Πανοραμική Τσιμισκή με Βενιζέλου με το τραμ να στρίβει στην Αγίου Μηνά

 

Το 1936 με την επιβολή της δικτατορίας της 4ης Αυγούστου από τον Ιωάννη Μεταξά, η οδός Βενιζέλου μετονομάστηκε σε οδό Βασιλέως Κωνσταντίνου, όνομα που θα διατηρήσει κατά την περίοδο του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου. 

Το 1943, η καταγραφή των εβραϊκών περιουσιών, καταστημάτων, γραφείων και οικιών, από την Υπηρεσία Διαχείρισης Ισραηλιτικών Περιουσιών (ΥΔΙΠ) περιέλαβε την οδό Βενιζέλου ως οδό Βασιλέως Κωνσταντίνου.

Η ΥΔΙΠ, η Υπηρεσία Διαχειρίσεως Ισραηλιτικών Περιουσιών, οργανισμός που δημιουργήθηκε κατ’ εντολή των γερμανικών κατοχικών δυνάμεων από το ελληνικό δοσιλογικό καθεστώς,  υπήρξε η υπηρεσία μέσω της οποίας έγινε η προσπάθεια ιδιοποίησης των εβραϊκών περιουσιών

 

Βενιζέλου Μεσοπόλεμος

 

Μετά τον πόλεμο 

Με απόφαση του Δημοτικού Συμβουλίου του Δήμου Θεσσαλονίκης το 1945, μετά την λήξη του πολέμου, η οδός μετονομάστηκε εκ νέου από Βασιλέως Κωνσταντίνου σε Βενιζέλου, όνομα που διατηρεί μέχρι και σήμερα.

 

Η οδός Βενιζέλου και αριστερά η συμβολή της με την οδό Αγίου Μηνά στα 1957-58 Διακρίνονται ελληνικές σημαίες

Η ανοικοδόμηση της Θεσσαλονίκης μετά την λήξη του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου και του Εμφυλίου υπήρξε ραγδαία. Η αστυφιλία, ο θεσμός της αντιπαροχής, μεταμόρφωσαν εκ βάθρων την εικόνα του κέντρου της πόλης. Η οδός Βενιζέλου εξακολούθησε να βρίσκεται στον πυρήνα της εμπορικής κίνησης έχοντας πλέον αρκετές νέες οικοδομές αλλά διατηρώντας και ορισμένα από τα χαρακτηριστικά κτίρια του Μεσοπολέμου. 

Οι εβραϊκές ιδιοκτησίες και η εβραϊκή παρουσία μειώθηκαν δραματικά ως συνέπεια του εκτοπισμού το 1943 και του Ολοκαυτώματος (Σοά). Ελάχιστοι εβραίοι επιχειρηματίες καταγράφονται μετά τον πόλεμο.

 

Η οδός Βενιζέλου στην συμβολή με την οδό Τσιμισκή μετά τον πόλεμο.

Στις διαφορές της εποχής, η οδική κατεύθυνση της Τσιμισκή είναι αντίθετη απ’ ότι σήμερα ενώ η οδός Βενιζέλου ήταν διπλής κατεύθυνσης ενώ σήμερα είναι μόνο άνοδος από την παραλιακή οδό Νίκης

 

 

Η οδός Βενιζέλου ως πολιτικό ορόσημο 

Με αρχικό πυρήνα τις διαδηλώσεις του ελληνικού στοιχείου για την διεκδίκηση της Μακεδονίας και την αντιπαλότητα με τους Βουλγάρους, η οδός Βενιζέλου και η πλατεία Ολύμπου απέκτησαν ιδιαίτερη πολιτική σημασία με την Επανάσταση των Νεότουρκων που έδωσε και το νέο όνομα στην πλατεία Ελευθερίας.

Το σημαντικότερο όμως γεγονός που σημάδεψε την Πλατεία Ελευθερίας και την γειτονική της οδό Βενιζέλου είναι η αναγκαστική κλήση όλου του άρρενα εβραϊκού πληθυσμού (17 – 45 ετών) το Σάββατο 11 Ιουλίου 1942 για καταγραφή προς καταναγκαστική εργασία. Επί ώρες όρθιοι και διψασμένοι, χιλιάδες Έλληνες Εβραίοι υπέστησαν εξευτελισμούς και ταπεινώσεις από τους Γερμανούς.

 Το Μαύρο Σάββατο όπως ονομάστηκε εκείνη η ημέρα αποτέλεσε το πρελούδιο του  εκτοπισμού και αφανισμού του εβραϊκού πληθυσμού της Θεσσαλονίκης.

 

Η συγκέντρωση των Ελλήνων Εβραίων στην Πλατεία Ελευθερίας τον Ιούλιο του 1942

 

Στη συμβολή των οδών Νίκης και Βενιζέλου, στην δεξιά πλευρά (νοτιοανατολική) της Πλατείας Ελευθερίας έχει τοποθετηθεί από το 2007 το μνημείο του Ολοκαυτώματος των Ελλήνων Εβραίων της Θεσσαλονίκης.

 

Μνημείο Ολοκαυτώματος, Πλατεία Ελευθερίας

 

Η δολοφονία του Γρηγόρη Λαμπράκη

Το πόσο είχε αλλάξει η οδός Βενιζέλου φανερώθηκε με την δολοφονία του Γρηγόρη Λαμπράκη το 1963. Ο χαμός των Εβραίων της πόλης είχε σκεπαστεί με μια ένοχη σιωπή ενώ ο εμφύλιος πόλεμος διέλυσε την κοινωνική συνοχή. Η οδός Βενιζέλου είχε χάσει το εβραϊκό της στοιχείο και ελάχιστες πλέον επιχειρήσεις είχαν απομείνει, όπως το Φωτογραφείο Κούνιο, για να θυμίζουν την σημαντική εβραϊκή παρουσία. 

Στα μετεμφυλιακά πάθη ήρθε να προστεθεί η δολοφονία του βουλευτή της ΕΔΑ Γρηγόρη Λαμπράκη στη διασταύρωση των οδών Βενιζέλου και Ερμού από παρακρατικούς. Ο Λαμπράκης συμμετείχε σε εκδήλωση σωματείου για την ειρήνη. Όπως αναφέρθηκε, η δολοφονία μπορούσε να γίνει μόνο στη Θεσσαλονίκη που πλέον ήταν μια πόλη σκοτεινή και ξένη από την κοσμοπολίτικη εικόνα που είχε πριν τον πόλεμο. Ένα χρόνο πριν, το 1962, στους εορτασμούς για τα 50 χρόνια από την Απελευθέρωση, το «Παραμύθι της Θεσσαλονίκης» του λογοτέχνη Γιώργου Βαφόπουλου είχε ούτε λίγο ούτε πολύ χαρακτηριστεί «αντεθνικό» και «προδοτικό». Ο Βαφόπουλος μέσα στο κείμενο του είχε γράψει για τον χαρακτηρισμό της Θεσσαλονίκης στα χρόνια της Τουρκοκρατίας ως «εβραιούπολις» λόγω της πλειοψηφίας του εβραϊκού στοιχείου. Τούτο αποτέλεσε ένα καλό πρόσχημα ώστε το κείμενο να θεωρηθεί ότι προσέβαλλε τον εθνικό χαρακτήρα της μεταπολεμικής Θεσσαλονίκης. 

Η οδός Βενιζέλου, Βασιλέως Κωνσταντίνου την Κατοχή, σε λεπτομέρεια από χάρτη της Θεσσαλονίκης του 1943. Αρχείο Κέντρου Ιστορίας Θεσσαλονίκης

 

Search